بر اساس گزارش سال 2013 دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد، ۲۴۶ میلیون نفر 15 تا 16 ساله در جهان مواد مخدر مصرف میکردند؛ 3 میلیون نفر بیشتر از سال 2012. یک نفر از بین هر ۱۰ نفر اینان به دارو معتادند. این تعداد مصرف‌کنندۀ‌ مواد مخدر در سطح جهان نگران‌کننده است و نگران کننده تر آنکه از هر  شش مصرف‌کنندۀ مواد مخدر فقط یک نفر به درمان دسترسی دارد.

مرکز توانبخشی معتادان به مواد مخدر و الکل در سال ۲۰۱۶ فهرستی از هشت کشور با بیشترین میزان مصرف مواد مخدر منتشر کرد. در بین کشورهای جهان، رتبۀ اول در مصرف هرویین، با ۳۲.۱۴ درصد سرانه، به ایران اختصاص دارد. موقعیت جغرافیایی ایران در منطقۀ خلیج فارس این کشور را به شاهراه انتقال هرویین به جنوب غربی آسیا و دسترسی به بازارهای اروپا تبدیل کرده است. اما مشکل فقط همین نیست. همسایگی با افغانستان و حاصلخیزی زمین‌ منطقه برای کشت تریاک باعث شده است که میزان اعتیاد به مواد افیونی در ایران بیشتر از دیگر کشورهای جهان باشد. این همه در حالی است که دولت ایران شدیدترین مجازات (اعدام) را برای مقابله با جرایم مواد مخدر اعمال می‌کند؛ مجازاتی که به نظر می‌رسد کارساز نیست.

از حیث اعتیاد به مواد، بعد از ایران به ترتیب کشورهای انگلستان (الکل)، فرانسه (مصرف دارو)، اسلواکی (مواد استنشاقی)، روسیه (الکل)، افغانستان (هرویین)، کانادا (ماریجوانا)، آمریکا (قرص‌های تجویزشده) قرار دارند. بر اساس گزارش مؤسسۀ بین‌المللی سوء مصرف مواد مخدر، ۲۲ میلیون نفر از افراد بالای ۱۲ سال در آمریکا مواد مخدر مصرف می‌کنند. در سال ۲۰۱۴، تعداد ۴۷ هزار و ۵۵ نفر از مردم در آمریکا بر اثر بیش مصرفی مواد مخدر جان خود را از دست دادند.

در ایران مواد مخدر چگونه جابهجا می‌شود؟

ناصر اصلانی، معاون مقابله با عرضه و روابط بین‌الملل ستاد مبارزه با مواد مخدر، در مصاحبه ای با ایسنا گفت که در سه ماه اول سال ۹۸، در مرکز مکانیزۀ امانات پستی حدود ۴۵ کیلوگرم مواد مخدر و روان‌گردان در بسته‌ها و مرسولات پستی کشف شده که این میزان در مقایسه با سال گذشته ۱۰۰ درصد افزایش یافته است.

پیشتر سعید صفاتیان، رئیس کارگروه کاهش تقاضای اعتیاد کمیتۀ مستقل مبارزه با مواد مخدر مجمع تشیص مصلحت نظام، در گفتگویی با ایرنا به رشد ۵ میلیون نفری جمعیت از سال 1390 تا 1395 اشاره کرد و گفت که تعداد معتادان به همین نسبت جمعیتی افزایش یافته است.

در این میان نباید از مصرف‌کنندگان الکل غافل بود؛ اخبار مسمومیت‌های شدید و حتی مرگ دسته‌جمعی ناشی از مصرف تقلبی الکل اخیراً به رسانه های ایران راه یافته است. با این همه، آمار دقیقی از میزان مصرف الکل در ایران در دسترس نیست.

علل روانی و اجتماعی افزایش اعتیاد در ایران

حوادث آسیب زا: حوادثی مانند از دست‌دادن فردی عزیز، درگیری‌های خشونت‌‌آمیز، تصادف شدید، جدایی، و طرد از خانواده ممکن است از جمله علل اعتیاد به مواد مخدر باشد. افرادی که حوادث تلخ و شرایط بسیار سخت را در زندگی‌ پشت سر می‌گذارند، در معرض اختلالات روحی و عاطفی قرار می‌گیرند و نیاز به حمایت بیشتری دارند. این گروه از افراد در صورت نبود یا کمبود حمایت عاطفی و برای تسکین درد‌های روحی ناشی از فقدان آن به مصرف مواد روی می‌آورند تا تجربه‌های آسیب‌زای خود را تحمل کنند.

اضطراب: میزان تحمل اضطراب افراد متفاوت است. اضطراب امری اجتناب‌ناپذیر است، اما برخی نمی‌توانند شرایط و موقعیت‌های اضطرابآور را در محیط کار یا خانۀ خود را مدیریت و مهار کنند. بنابراین، از مواد مخدر کمک می‌گیرند تا مشکلاتشان را موقتاً سرکوب و اضطرابشان را مهار کنند.

دلبستگی‌های عاطفی: همۀ افراد دلبستگی عاطفی را در مرحلهای از زندگی‌ تجربه میکنند؛ برخی کارآمد و برخی ناکارآمد. دلبستگی‌های کارآمد باعث موفقیت فرد در روابط بینفردی‌ با دیگران میشود، فرد شادتر است، راحتتر به دیگران اعتماد میکند و در روابطش با دیگران نگران و مضطرب نیست. برعکس، در دلبستگی ناکارآمد، فرد احساس تنهایی میکند، از صمیمی‌ شدن با دیگران میترسد، در روابط بینفردی ناموفق است و اعتماد به نفس کمی دارد.

دکتر فیلیپ جی. فلورز، روانشناس آمریکایی، معتقد است که اعتیاد از جمله بیماریهایی است که با دلبستگی‌های ناکارآمد فرد مرتبط است. فرد معتاد برای آسایش روحی‌ خود مواد مخدر و الکل را جایگزین روابط با اطرافیان می‌کند.

خوددرمانی: یکی از علل شایع و نقطه شروع اعتیاد، خوددرمانی است. در بسیاری از مواقع، افراد مبتلا به اختلالات روانشناختی چون افسردگی، اضطراب، اختلال دوقطبی، وسواس فکری، و اختلال شخصیت مرزی بیشتر به مصرف مواد مخدر روی میآورند. آنان برای رهایی از این اختلالات به مصرف مواد روی می‌آورند، اما مشکلات روحیشان غالباً وخیم‌تر می‌شود.

نتایج پژوهش ماسا و همکارانش دربارۀ خوددرمانی و مصرف قرص متادون در ایران (2018) نشان میدهد که مصرف متادون در بین زنان میانسال بی خانواده و بیکار بیشتر است.

علاوه بر اینها، محیط خانوادگی و اجتماع هم نقش بسیار مهمی در گرایش به اعتیاد دارند. فردی که در خانواده‌ای معتاد رشد کرده باشد، در معرض یادگیری رفتارهای غلط قرار می‌گیرد و بیشتر مستعد اعتیاد خواهد بود. عوامل اجتماعی چون بیکاری و مشکلات معیشتی به ناامیدی و احساس سرخوردگی منجر می‌شوند و فرد برای رهایی از این احساسات به مصرف مواد مخدر پناه می‌برد.